Recensie: De gestreste samenleving 

De Vlaamse psychiater en hoogleraar Psychiatrie Stephan Claes vraagt zich in zijn nieuwste boek “De gestreste samenleving” af of we dreigen te bezwijken onder onze drang naar volmaaktheid. Hoe kan het dat we ziek worden, terwijl we juist nu – in onze moderne samenleving – alles lijken te hebben wat ons gelukkig maakt? Claes biedt in zijn boek hoop en antwoorden. Al moet je daar wel goed naar zoeken. 

Lichaam en geest aan de grens

Prof. dr. Stephan Claes is expert in stemmingsstoornissen, angst en uitputtingssyndromen als burn-out. In “De gestreste samenleving” verdiept hij zich in het vastlopen in stress. Hij schreef het boek uit verwondering over een urgent fenomeen dat sterk aanwezig is in onze samenleving, en waar artsen en psychotherapeuten naar zijn mening onvoldoende mee uit de voeten kunnen. Claes schetst dat we door allerlei omstandigheden overbelast kunnen raken, met klachten als burn-out, chronisch vermoeidheidssyndoom (CVS), fybromyalgie of Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) als gevolg. Medisch is voor deze klachten vaak geen verklaring te vinden, laat staan een oplossing. Hij ziet vooral diegenen die op het eerste gezicht alles goed voor elkaar hebben, maar toch vastlopen met vermoeidheidsklachten, pijn, angst of een lichaam dat niet meer wil. Dit is niet alleen een groot probleem voor de persoon zelf; burn-out en aanverwante aandoeningen vormen in België en Nederland inmiddels de voornaamste oorzaak van arbeidsongeschiktheid. 

Geen zelfhulpboek

Wie verwacht dat Claes vervolgens pasklare oplossingen biedt in zijn boek, heeft het mis. Claes waarschuwt de lezer in het eerste hoofdstuk dat zijn boek geen zelfhulpboek is. Het biedt geen concrete adviezen voor mensen die het moeilijk hebben. Wel reikt hij, zoals hij het zelf omschrijft, ’elementen aan die in algemene zin helpend kunnen zijn’. Hij leert de lezer opnieuw naar zijn of haar lichaam te luisteren, en het serieus te nemen. Dit doet hij aan de hand van (gefingeerde) patiëntverhalen, uitgewerkte wetenschappelijke inzichten en heel veel persoonlijke reflecties. Dat laatste maakt dat het boek eigenlijk leest als een heel lange wat eentonige lezing, gegeven door de hoogleraar.  

Het lichaam op de eerste plaats

Van een psychiater verwacht je dat de psyche de hoofdrol krijgt in een boek over ervaringen van druk en stress. Maar Claes richt zich juist uitgebreid op de rol van het lichaam. Volgens Claes kunnen we de vloedgolf van medisch en psychiatrisch onverklaarbare klachten in onze tijd niet begrijpen en niet goed aanpakken zonder het lichaam centraal te zetten. Hij stelt dat het lichaam pijn doet omdat het bezwijkt onder de druk. Of dat we juist helemaal geen pijn meer voelen, doordat we down of angstig zijn. Het lichaam vertelt ons van alles, maar we lijken het verleerd te zijn om er goed naar te luisteren. En juist dat is wat we in de eerste plaats moeten doen bij het denken over en het behandelen van uitputtingssyndromen, stelt Claes. Terwijl we nu vooral een drang hebben meteen te grijpen naar medicatie en andere snelle oplossingen. 

Maatschappelijke veranderingen

In het boek komt de rol van maatschappelijke veranderingen op ons welzijn uitgebreid aan bod. Belangrijke stressfactoren zijn sociale media, die vooral bij jonge en kwetsbare mensen een negatieve dynamiek kunnen versterken. Sociale media kan de vergelijking met anderen versterken, om vervolgens te concluderen dat je de – nogal hooggeplaatste – lat niet haalt. Naast een diepgeworteld verlangen om ergens bij te horen, is er de laatste decennia nog iets aan de hand. In vroegere tijden waren het vooral de aangeboren privileges van de sociale laag waartoe je behoorde, die bepaalden wat iemand kon bereiken. Maar in de huidige maatschappij voelen we ons gepusht om niet alleen ergens bij te horen, maar ook om boven die groep uit te steken. De overtuiging is tegenwoordig dat iedereen alles kan bereiken, als je maar hard genoeg je best doet. Claes stelt in zijn boek dat we daardoor te streng zijn voor onszelf, en dat het altijd in alles willen excelleren, een belangrijke oorzaak is van uitputtingssyndromen.  

Optimisme is een psychologische noodzaak

Een andere factor die vooral bij de jongeren met stress gerelateerde problemen speelt, is somberheid over de toekomst. Mensen zijn vooruitdenkers. Dat heeft ons tot de meest succesvolle diersoort aller tijden gemaakt. De keerzijde is dat we eerder geneigd zijn te piekeren over de toekomst dan stil te staan bij wat er hier en nu is. Claes merkt in zijn praktijk hoe moeilijk het is om toekomstgericht denken los te laten. Maar onderzoek laat zien dat als die toekomst niet draaglijk lijkt, dit kan leiden tot hopeloosheid en soms zelf suïcidaliteit. Claes vindt het dan ook essentieel dat we het huidige collectief doemdenken over het klimaat en de samenleving meer relativeren. Optimisme ziet hij als psychologische noodzaak.

Probeer eens een dosis dankbaarheid

De elementen die Claes ons in het eerste hoofdstuk al belooft aan te reiken, blijken behoorlijk voor de hand liggend voor mensen die bekend zijn met stress gerelateerde problemen. Het komt er onder meer op neer om mild(er) te zijn voor jezelf en voor anderen. Ook adviseert Claes dat het belangrijk is om te leren omgaan met je beperkingen en je eigen grenzen te kennen: je hoeft niet in alles uit te blinken. Zorg voor jezelf door te luisteren naar je lichaam. Blijf optimistisch. En tenslotte: wees dankbaar. Dankbaarheid heeft een bufferend effect op het omgaan met stress en bovendien slaap je er beter van, licht hij toe. Juist voor mensen met aan stress gerelateerde psychische en lichamelijke problemen werkt het volgens Claes om met dankbaarheid te kijken naar het eigen lichaam. Om jezelf te trainen in dankbaarheid, raadt hij een dankbaarheidsdagboek aan. Werkt het niet om dagelijks een aantal zaken te beschrijven waarvoor je dankbaar bent, dan kan dankbaarheidstherapie helpen.  

Het boek in de praktijk

Claes weet in “De gestreste samenleving” de wetenschap vloeiend te verbinden aan voorbeelden uit de praktijk. Dat het boek erg verhalend is, maakt het prettig leesbaar, maar ook wat langdradig en onoverzichtelijk. Je bladert niet snel even naar een bepaalde casus of probleemstelling, daarvoor moet je echt het hele boek doorlezen. Wel is het een praktisch boek dat veel herkenbaarheid oproept, zowel bij lezers die zelf zijn vastgelopen als bij professionals met een coachende functie. Het boek geeft veel inzicht in het belang van vaardigheden als mildheid en zelfkennis. Het leert de lezer met een andere blik te kijken naar het eigen lichaam, naar draagkracht en naar verlangen en ambities. Het geeft zorgverleners meer inzicht in de wetenschappelijke achtergronden achter gedrag. Maar het is ook een boek om cliënten die meer de diepte in willen gaan op te attenderen. 

De gestreste samenleving, waarom we alles hebben en toch ziek worden. Stephan Claes, Lannoo Campus, ISBN 97890401493093, 264 pagina’s, € 24,99